حسين رضايي تاج آبادي
کارشناس ارشد باغباني
ماهنامه شماره 33 - بهمن ماه 1397
مواد آلي خاک شامل دو بخش زنده و غيرزنده خاک است. بخش زنده شامل ريشه‌هاي زنده گياه، موجودات ريز و ذره‌بيني و جانداران متوسط و بزرگي است که در خاک زندگي مي‌کنند. بخش غيرزنده ماده آلي خاک شامل بقاياي گياهي و جانوري موجود در خاک بوده که مراحل مختلف تجزيه و فساد را مي‌گذرانند. مواد آلي خاک علي‌رغم سهم ناچيزشان در خاک، تأثير بسيار مهمي بر رشد و عملکرد گياه دارند. توانايي خاک در جذب آب و نگهداري عناصر غذايي، بستگي زيادي به مقدار و نوع مواد آلي موجود در خاک دارد. قدرت باروري و حاصلخيزي خاک از طرق مختلفي وابسته به بخش آلي خاک مي‌باشد. هر قدر مواد آلي خاک بيشتر بوده و کيفيت آنها مناسب باشد، کميت و کيفيت محصول نيز بالاتر است. در مناطق پسته کاري ايران که در نواحي خشک کويري واقع شده‌اند، به شدت دچار محدوديت کمي و کيفي منابع آب آبياري هستيم، بنابراين بالا بردن مقدار مواد آلي خاک با استفاده از کودهاي حيواني با توجه به ظرفيت جذب و نگهداري بالاي رطوبت آنها، تأثير نسبتاً مهمي در رفع مشکل دارد. محصول نهايي تجزيه مواد آلي، ماده سياه رنگ و مقاوم به تجزية ميکروبي است که هوموس ناميده مي‌شود که ظرفيت جذب و نگهداري رطوبت و تبادل کاتيوني اين ماده بسيار زياد است. مواد آلي خاک که از طريق دادن کودهاي حيواني و برگرداندن بقاياي گياهي به خاک تأمين مي شوند، مرتب در حال تجزيه بوده و مقدار آنها در خاک به طور دائم در کاهش مي باشد. بنابراين جهت بالابردن و حفظ مواد آلي خاک، استفاده از کودهاي حيواني به شکل، مقدار و نحوه کاربرد مناسب و هر ساله امري ضروري و اجتناب ناپذير به نظر مي رسد.
معضلات استفاده از کودهاي آلي و حيواني غيرفراوري شده (تازه)
1- کودهاي حيواني تازه، خصوصاً کودهاي گوسفندي داراي مقادير زيادي بذر علف هرز هستند. همراه با اين کودها مقدار زيادي بذر علف هرز زنده وارد باغ مي‌شود. در برخي موارد ديده شده که در بعضي باغات پسته خصوصاً در باغ‌هايي که با آب شيرين آبياري مي شوند بعد از دادن کود حيواني، افزايش علف هرز تبديل به يک مشکل بزرگ براي باغدار شده است. طي فرايند پوساندن و فراوري کودهاي حيواني دماي توده کود به حدي بالا مي رود که بذر علف هاي هرز قوه ناميه خود را از دست داده و قادر به سبز شدن نمي باشند.
2- فرآيند تجزيه کودهاي حيواني تازه (گوسفندي و مرغي) داخل کانال کود گرماي زيادي توليد مي کند که ريشه درخت براي مدتي قادر به وارد شدن به داخل لايه کود حيواني داخل کانال کود نمي باشد. کودهاي آلي پوسيده و فراوري شده اين مشکل را ندارند.
3- در کود حيواني تازه مقدار کربن نسبت به ازت خيلي زيادتر است. در صورت استفاده از کود حيواني فراوري نشده و تازه در داخل کانال کود، خاک و به عبارتي محيط اطراف ريشه به عنوان منبع تأمين ازت مورد استفاده باکتري ها قرار مي گيرد و گياه دچار کمبود ازت شده و در همان اوايل فصل رشد، شوک کمبود ازت به درخت وارد مي شود.
4- يکي ديگر از مخاطرات استفاده از کودهاي حيواني تازه، احتمال وجود ميکروارگانيسم‌هاي بيماريزاي ايکولاي (E. coli) و سالمونلا بسار زياد است که خطر بيمار شدن باغداران و کساني با اين قبيل کودها سر و کار دارند را در پي دارد. در مرحله پوساندن و رسانيدن اين کودها، باکتري‌هاي ذکر شده در دماي بالا به راحتي کشته شده و خطر غيربهداشتي اين کودها کاهش يافته و يا در صورت استاندارد بودن مراحل تجزيه و فراوري کاملاً از بين مي روند.
نحوه فراوري کودهاي حيواني قبل از استفاده در باغ
براي فراوري کودهاي حيواني تازه و خام در مزرعه و توسط خود باغدار روش هاي مختلفي ذکر شده است. ساده ترين روش بنگلور (Banglore method) است.
1- اولين مرحله در پوساندن کود حيواني در باغ توسط باغدار، تأمين کمبود ازت مورد نياز براي فعاليت باکتري‌ها به صورت مصنوعي و دستي است. معمولاً با توجه به ميانگين نسبت کرين به ازت خيلي بالا در اکثر کودهاي حيواني مورد استفاده در باغ هاي پسته، 25 تا 30 کيلوگرم کود اوره به هر تن کود حيواني اضافه شده و مخلوط گردد.
2- با توجه به خشک بودن کودهاي حيواني، توده کود با آب مرطوب شود؛ زيرا باکتري ها و ساير ميکروب هاي مسئول تجزيه کود به رطوبت کافي نياز دارند. وجود رطوبت کافي از بالا رفتن زياد دماي توده کود جلوگيري کرده و مانع سوختن کود مي شود.
3- توده کودي که در مراحل قبل بر روي آن انجام شده، به صورت لايه لايه در چاله و يا سيلويي که به همين منظور آماده شده است، ريخته شود.
4- در نهايت روي توده کود با لايه نازکي از خاک يا ماسه بادي پوشيده مي شود. در اين مرحله توده به مدت حدود دو هفته به خال خود رها مي شود.
5- بعد از حدود دو هفته روي چاله و يا سيلو برداشته شده و با بيل مکانيکي و يا تراکتور کاملاً به هم خورده و در صورت نياز، کمي آب اضافه شده و بعد از حدود دو روز که توده کودي هوا خورد مجدداً با يک لايه نازک ماسه بادي ديگر روي آن پوشيده مي شود.
6- بعد از حدود دو هفته توده کود رسيده و بدون مخاطرات گفته شده براي کود تازه، قابل استفاده در باغ است.
لازم به ذکر است در صورتي که امکان تهيه گوگرد به صورت عنصري به همراه باکتري تيوباسيلوس يا ميکروارگانيسم هاي موثر (EM) فراهم باشد، در صورتي که بتوان عمل مخلوط کردن را به دقت انجام داد مي توان کودهاي ميکرو، پتاسه و فسفره‌اي که بر اساس نتايج آزمون هاي خاک و برگ باغ توصيه شده است را نيز به توده کودي اضافه کرد.
هنگام پر کردن سيلو يا چاله اي که براي پوساندن کودهاي حيواني مورد استفاده قرار مي گيرد، مي توان از کليه بقاياي گياهي موجود در باغ و کاه و کلش هم استفاده کرد. گياهاني از قبيل خارشتر، پوست سبز و برگ هاي خزان شده پسته قابليت اضافه شدن به توده کود را دارند.
طي فرايند تجزيه کودهاي آلي، ازت از شکل آلي به شکل معدني در مي آيد. اگر توده کود با خاک پوشيده نشود احتمال تبديل ازت به شکل گازي و متصاعد شدن آن به هوا وجود دارد. اين فرايند علاوه بر کاهش ارزش غذايي کود، مسئله آلودگي هوا و تشديد پديده اثر گلخانه‌اي را به دنبال دارد.