تقويم باغي درختان پسته در فصل بهار از حسين رضايي تاج آبادي

حسين رضايي تاج آبادي

کارشناس ارشد باغباني

  ماهنامه شماره 45 - اسفند 98 و فروردین 99

1- آبياري

آبياري در طول فصل مهم‌ترين عمليات داشت مي‌باشد. هر مرحله از رشد به دلايل مختلف حساسيت خاص خود را نسبت به تأمين مقدار کافي آب داراست. حساس‌ترين مراحل رشد درختان پسته به تنش آبي، زمان گلدهي و مغزرفتن است. اما برخي از باغداران از آبياري باغ‌هاي خود در زمان گلدهي ترس دارند و اظهار مي دارند که آبياري در اين زمان باعث ريزش گل‌ها مي‌گردد. درختان در دو حالت قادر به جذب آب نيستند؛ يکي وقتي که خاک خشک (رطوبت زير PWP يا همان نقطه پژمردگي دائم برسد) باشد و آبي براي جذب وجودندارد و دوم حالتي که خاک اشباع از آب بوده و آبي براي جذب وجودنداشته‌باشد، لذا گياه به اصطلاح دچار خفگي شده و صدمه مي‌بيند. بسته به نوع خاک، اين حالت اشباع بين 24 ساعت در خاک‌هاي خيلي سبک تا 4، 5 روز در خاک‌هاي سنگين رسي و قليايي پس از آبياري باقي مي‌ماند. در اين حالت، گياه تحت تنش غرقاب قرار مي‌گيرد. لذا، جهت رفع مشکل در خاک‌هاي با نفوذپذيري کم در زمان گلدهي بايد از آبياري سنگين خودداري‌کرد. در شرايطي که آب و خاک شور باشد نيز به‌دليل غلظت بالاي نمک در محلول خاک، جذب آب به‌کندي صورت گرفته و حالت اشباع خاک ممکن است تا زمان بيشتري باقي بماند. پوکي و سقط جنين، خنداني پوست استخواني، تعداد دانه در خوشه، رسيدگي ميوه، وزن و اندازه ميوه به مديريت آبياري در طول فصل بستگي دارد. البته فاکتورهاي کيفي ديگري نظير زودخنداني، ترک‌خوردگي پوست سبز پسته نيز تحت تأثير مديريت آبياري هستند؛ جلوگيري از تنش خشکي در اواخر فصل بهار خصوصاً در خردادماه با انجام آبياري کافي، بيشترين اثر را در کاهش تشکيل اين پسته‌ها و نهايتاً کاهش آلودگي مغز پسته به زهرابه افلاتوکسين دارد. قطع آب در ابتداي فصل باعث کاهش سطح برگ، کاهش رشد رويشي و کاهش سايز دانه‌ها مي‌شود.

نکته الف: در رقم اکبري در بعضي مناطق بعد از مرحله «ارزنو» آبياري قطع شود و تا پوسته استخواني شروع به تشکيل شدن نکرده‌است آبياري انجام نشود.

نکته ب: آبياري سنگين در خاک‌هاي رسي و قليايي در بهار که هوا خنک و رطوبت بالا است سبب زردي درخت و از بين رفتن تعدادي از دانه‌هاي خوشه مي‌شود.

2- خاک‌ورزي

هر گونه خاک‌ورزي، جابه‌جا کردن و اضافه نمودن خاک، ماسه بادي، گچ و ... بايد تا اواخر بهمن ماه و بسيار با احتياط انجام شود و يک تا دو نوبت آبياري سنگين انجام دهيم تا شوري احتمالي را شسته و از دسترس ريشه خارج شود.

بدترين زمان خاک‌ورزي در خاک‌هاي شور اسفندماه و زمان سبزشدن درختان پسته است؛ چون گياه هنگام سبزشدن بسيار حساس است و کمترين مشکل (تنش شوري) مي‌تواند آن‌را از پاي درآورد. انجام هرگونه خاک‌ورزي موجب ايجاد فضاهاي هوا در خاک مي‌شود، بنابراين بايد طي دوره‌هاي مستعد يخبندان (سرمازدگي بهاره) از انجام اين عمليات اجتناب شود.

هوا يک هادي ضعيف گرماست و داراي گرماي ويژه پاييني مي‌باشد. بنابراين، خاک‌هاي داراي فضاهاي بيشتر و بزرگ‌تر، گرماي کمتري را انتقال مي‌دهند يا ذخيره مي‌کنند. اگر خاکي در اسفندماه مورد عمليات خاک‌ورزي نظير شخم يا تيلر قرار گرفته‌باشد، بايد قبل از سبزشدن و به‌گل‌رفتن درختان، از طريق فشرده‌کردن و آبياري، به انتقال و ذخيره گرما در آن کمک‌کرد و از اين طريق مشکل سرمازدگي را بهبود بخشيد؛ ضمناً حذف گياهان پوششي و علف‌هاي هرز نيز به ذخيره گرما در خاک کمک مي‌کند.

3- مديريت مبارزه با آفات و بيماري‌هاي پسته

در فروردين‌ماه براي مبارزه با آفاتي از جمله پروانه چوب‌خوار پسته، پروانه ميوه‌خوار، پروانه پوست‌خوار ميوه پسته (کراش)، سن‌ها و سنک‌هاي پسته، سرخرطومي، شپشک واوي و تنه‌اي، زنجره (شيرة تَر) بايد برنامه‌ريزي کرد. براي مبارزه با بيماري گموز مي‌توان درختان آلوده را مشخص و تيمارهاي مورد نظر را اعمال کرد. جهت کاهش آلودگي قارچ اسپرژيلوس و آلترناريا وضعيت رطوبت (آبياري) و بهداشت باغ رعايت شود. در ارديبهشت‌ماه آفاتي از جمله پسيل معمولي پسته (شيره خشک)، زنجره، سن‌ها و سنک‌هاي پسته، شپشک تنه‌اي، سوسک سرشاخه‌خوار، زنبورهاي مغزخوار، پروانه پوست‌خوار (کراش)، هليوتيس، پروانه‌هاي برگ‌خوار پسته خسارت وارد مي‌کنند که بايد نسبت به مبارزه اقدام کرد. در اين ماه براي مبارزه با گموز مي‌توان درختان مشخص و تيمارهاي مورد نظر اعمال گردد. در خردادماه نيز بايد به کنترل آفاتي چون پسيل، سن‌ها، پروانه پوست‌خوار ميوه، هليوتيس و پروانه‌هاي برگ‌خوار پسته بر اساس جمعيت اقدام کرد.

4- گرده‌افشاني

گرده‌افشاني در پسته از طريق باد انجام مي‌شود و ساير عوامل (زنبور عسل) نقشي در گرده‌افشاني ندارند. وجود بادهاي ملايم با سرعت حدود 10 کيلومتر بر ساعت در زمان گلدهي الزامي است، ولي بادهاي گرم و خشک و طوفان همراه با گرد و خاک مشکل‌ساز هستند. عدم وجود جريان هوا، بادهاي گرم و طوفاني و هواي باراني (بارندگي) شرايط نامساعدي براي پراکندگي گرده هستند. افزايش رطوبت نسبي از طريق بارندگي و يا سم‌پاشي‌هاي نامناسب زمان گلدهي (تمام گل) بر روي کارآيي گرده‌افشاني اثر منفي دارد. گرده ساير گونه‌هاي پسته از جمله بنه و کسور بر روي ارقام پسته مؤثر، ولي باعث کاهش خواص کمي و کيفي ميوه مي‌گردد.

دورة پذيرش کلاله گل‌هاي ماده 3-2 روز و براي هر درخت 10-5 روز مي‌باشد. اين مرحله مناسب‌ترين زمان براي انجام گرده‌افشاني طبيعي يا مصنوعي مي‌باشد (رنگ سبز روشن کلاله). تحقيقات مشخص نموده حدود 73 درصد از دانه‌هاي گرده بين ساعات 9 تا 12 صبح به دام مي‌افتند و محاسبات نشان داده‌است که دورترين فاصله‌اي که حداقل يک عدد دانه گرده مي‌تواند به سطح کلاله برسد 20 متر است. گرده‌افشاني ناقص منجر به تشکيل ميوه‌هاي پوک و کاهش عملکرد مي‌گردد. از دلايلي که باعث گرده‌افشاني ناموفق در پسته مي‌شود مي‌توان به عدم هم‌پوشاني گلدهي بين ارقام ماده با ارقام نر، عدم وجود نسبت کافي درختان نر به ماده در باغ (حداقل 2 درصد باشد) و عدم يکنواختي در گلدهي ارقام نر به دليل منشأ بذري آنها اشاره‌کرد، لذا با توجه به موارد ياد شده، در برخي شرايط انجام گرده‌افشاني تکميلي (مصنوعي) ضروري به نظر مي‌رسد. متأسفانه، در ساليان اخير در برخي از باغات کارگران هرس‌کن اقدام به قطع درختان نر (نرکُشي) نموده‌اند که به‌شدت مي‌تواند اثر منفي بر عملکرد (کاهش) بگذارد و در اين باغات بايستي نسبت به پيوند مجدد تعدادي از درختان به درخت نر اقدام نمود.

5- خسارت عوامل محيطي

• سرماي ديررس بهاره

سرماي بهاره در سال‌هاي 94 و 95 در بعضي مناطق خسارت زيادي به باغات وارد کرد.

اگر پس از شروع رشد در بهار، درجه حرارت محيط تا حداقل نقطه انجماد کاهش يابد سرماي بهاره را ايجاد مي‌کند که مهم‌ترين عامل خطر براي گل‌ها و ميوه‌هاي جوان درختان پسته مي‌باشد؛ زيرا در اين موقع مقدار آب در بافت‌هاي جوان زياد است. پسته نسبت به سرماي ديررس بهاره حساس است و دماي انجماد و حتي نزديک به آن نيز خسارت فراواني ايجاد مي‌نمايد. سرمازدگي معمولاً بعد از نيمه شب و قبل از طلوع آفتاب و در اواسط و يا اواخر فروردين و گاهي اوايل ارديبهشت‌ماه اتفاق مي‌افتد. ميزان خسارت سرمازدگي با توجه به مرحله رشد گياه، نوع اندام گياهي، زمان وقوع سرما و مدت زمان سرما و ميزان برودت متفاوت مي‌باشد. براي جلوگيري از خسارت سرماي بهاره و يا کاهش آن روش‌هاي متفاوتي وجوددارد که با پيش‌بيني و گزارش دقيق تغييرات جوي در شروع فصل توسط کارشناسان هواشناسي، امکان کنترل سرمازدگي تا حدي وجود دارد. احداث باغات در اراضي شيب‌دار، استفاده از ارقام ديرگل، انجام هرس فرم مناسب، انجام آبياري به‌ويژه باراني، از بين بردن پوشش گياهي و علف‌هاي هرز، عدم انجام شخم زمين در زمان احتمال سرمازدگي، استفاده از ماشين‌هاي باد بزرگ، چاهک معکوس انتخابي، استفاده از بخاري‌هاي باغي، کاربرد مواد شيميايي تنظيم‌کننده رشد، استفاده به‌موقع و صحيح کودهاي حيواني و شيميايي، در صورت انجام مي‌تواند باعث کاهش خسارت سرماي بهاره گردد.

• گرماي زودرس بهاره

در سال‌هاي 96 و 97 خسارت فراواني مخصوصاً به ارقام ديرگل و متوسط گل در استان کرمان وارد کرد. در دماي 15.5 تا 21.1 درجه سانتي‌گراد، گرده‌افشاني، لقاح و تشکيل ميوه به‌خوبي صورت مي‌گيرد. دماهاي بالاي 28 درجه سانتي‌گراد در رقم اکبري باعث از بين رفتن گل‌ها مي‌گردد. دماهاي بالاتر از 32.1 درجه سانتي‌گراد باعث خشکيدگي سطح کلاله و از بين‌رفتن کيسه جنيني مي‌شود. گرماي بهاره باعث از بين‌رفتن گل و ميوه در ابتداي فصل و گرماي بيش از حد در زمان مغز بستن و رشد مغز ميوه (تابستان 98) باعث سقط جنين و افزايش درصد پوکي ميوه مي‌گردد.

با توجه به گرمايش جهاني در دهه اخير، خسارت گرمازدگي به مراتب بيشتر از سرمازدگي اتفاق افتاده‌است. به‌طوري‌که در دهه آخر فروردين 96، دهه اول فروردين 97 و تيرماه و مردادماه 98 بيشترين خسارت ميلياردي را به پسته‌کاران زده‌است. ايجاد سايبان بر روي درختان مي‌تواند از جمله اقدامات مؤثر باغداران جهت فرار از گرما باشد.

• تگرگ

بارش تگرگ در ابتداي فصل رشد باعث ايجاد خسارت شديد بر روي گل، ميوه، برگ و حتي شاخه‌ها و تنه درختان بارور و نهال‌ها مي‌گردد. اندازه دانه‌هاي تگرگ، شدت بارش، مدت بارش، زمان بارش و مرحله رشد گياه از جمله عوامل تعيين‌کننده شدت خسارت تگرگ هستند. نحوه خسارت تگرگ در درختان پسته، شامل: پارگي و از بين رفتن برگ، از بين رفتن شاخه رشد فصل جاري و جوانه انتهايي، پارگي و ايجاد شکاف در پوست درخت، ايجاد زخم و پارگي پوست ميوه، ريزش ميوه، ريزش خوشه و برگ، از بين رفتن و ريزش جوانه‌هاي گل در حال توسعه مي‌باشد.

احداث سامانه‌هاي ضد تگرگ در باغات مي‌تواند باعث کاهش خسارت تگرگ گردد.

6- مديريت تغذيه باغات پسته

• رشد ريشه

ريشه‌ها داراي دو دوره رشدي متفاوت مي‌باشند. اولين دوره در اوايل بهار، درست در زمان بازشدن جوانه‌ها شروع مي‌گردد و در نزديکي زمان گلدهي، رشد ريشه به حداکثر ميزان خود مي‌رسد. رشد اوليه ريشه با استفاده از کربوهيدرات‌ها و عناصر ذخيره‌شده از سال قبل صورت مي‌گيرد. ريشه‌ها بلافاصله جذب آب و عناصر غذايي را آغاز کرده تا بتوانند منابع غذايي مورد نياز براي شروع رشد ساير اندام‌ها را فراهم سازند. در اوايل تابستان رشد ريشه با سرعت کمي ادامه مي‌يابد. دوره دوم رشد ريشه در اواخر تابستان شروع شده و در طول پاييز ادامه مي‌يابد. در اوايل بهار، نياز غذايي درخت به وسيله مواد غذايي که در پاييز سال قبل در ريشه‌ها و بافت‌هاي چوبي ذخيره شده‌اند، تأمين مي‌شود. جهت جذب بهتر عناصر، بهتر است زمان استفاده از عناصر غذايي در خاک در دوره رشد فعال ريشه‌ها باشد. بنابراين، بهترين زمان جهت جذب عناصر غذايي در خاک، اوايل شروع دوره رشد و در زمان برداشت و بعد از آن تا برگ‌ريزي است؛ لذا ريپرزدن عميق و قطع ريشه‌ها در اين دو دوره رشدي ريشه، مي‌تواند باعث کاهش رشد جدي درخت شود.

• ازت

شروع فصل بهار هم‌زمان با شروع رشد درخت پسته مي‌باشد. اولين اقدام تغذيه‌اي در اين مرحله دادن کودهاي ازته به‌صورت سرک مي‌باشد. اولين قسط ازت (کودهاي سفيد يا شکرک) آخرين آب قبل از سبزشدن درخت در اسفندماه است. مقدار توصيه شده در اين مرحله 200 کيلوگرم در هکتار سولفات آمونيوم يا 175-150 کيلوگرم در هکتار نيترات آمونيوم براي شرايط آب و خاک غير شور مي‌باشد. در سال کم‌بار مصرف ازت در اسفند بهتر است و سال پر‌بار مصرف ازت بيشتر در خرداد و آخرين آبياري قبل از برداشت(زخم آب) است.

مقدار مصرف اين کود بستگي به ميزان (دور و عمق آبياري) دارد و هر چه ميزان آب باغ کمتر شود بايد از کودهاي ازته کمتري استفاده کنيم در غيراين‌صورت موجب پژمردگي برگ و ميوه در ماه‌هاي گرم‌سال (تير و مردادماه) سقط جنين و سوختگي ميوه مي‌شود.

کاربرد سنگين کود ازته در بهار، رشد رويشي را تحريک نموده و سبب مي‌گردد که تعداد زيادي شاخه طويل بر روي درخت به‌وجود آيد که تا اواخر تابستان به رشد خودشان ادامه مي‌دهند. در نتيجة چنين رشد رويشي زيادي اندازه و کيفيت ميوه کاهش مي‌يابد و ممکن است از تشکيل گل در فصل گلدهي جلوگيري به‌عمل آيد. به‌دليل حلاليت بالاي ازت در آب و حرکت اين عنصر بصورت جريان توده‌اي Mass Flow، کمبود آب (خشکي خاک) مي‌تواند موجب بروز علائم کمبود ازت شود.

• علائم مسموميت

با جوشيدن شيره بي‌رنگ (صمغ) از نوک دانه‌ها به مرور نوک ميوه سياه مي‌شود در‌صورتي‌که برگ‌هاي درخت کاملاً سال هستند.

به ازاي برداشت هر تن پسته خشک، 25.5 کيلوگرم نيتروژن خالص از خاک خارج مي‌شود. در هر هکتار 32 کيلوگرم نيتروژن خالص علاوه بر محصول جهت رشد شاخ و برگ و ريشه مورد نياز است.

راندمان جذب ازت توسط گياه در سيستم آبياري قطره‌اي 70 درصد و در آبياري سطحي 50 درصد است.

• نحوه تغذيه ازت در سال کم بار

- 50 درصد تا قبل از سخت شدن پوست استخواني

- 50 درصد در زمان رشد مغز و بعد از آن

• نحوه تغذيه ازت در سال پربار

- 20 درصد در زمان برگ دهي

- 30 درصد در زمان رشد ميوه

- 30 درصد در زمان رشد مغز

- 20 درصد در زمان رسيدن ميوه يا بلافاصله بعد از برداشت

• پتاسيم

پتاسيم عنصري بسيار متحرک مي‌باشد و به‌آساني هم در گياه و هم در آوند چوبي و هم در آوند آبکش حرکت مي‌کند. ميوه‌ها مصرف‌کننده بسيار قوي براي پتاسيم مي‌باشند. بنابراين، پتاسيم براي به حداکثر رساندن اندازه وکيفيت ميوه اهميت زيادي دارد.

پتاسيم خالص به‌مقدار 25 کيلوگرم جهت يک تن محصول خشک و 22 کيلوگرم جهت رشد رويشي احتياج است. وقتي ميوه برداشت شد، ميزان نسبتاً زيادي از عناصر غذايي از باغ خارج مي‌گردد؛ در نتيجه، درصورتي‌که هيچ‌گونه کودي مصرف نگردد کاهش تدريجي در مقدار پتاسيم برگ درختان بارور مشاهده مي‌گردد. جذب پتاسيم در درختان در سال پربار بيش از دو برابر پتاسيم جذب‌شده درختان در سال کم‌بار است. بنابراين، در مديريت کوددهي پتاسيم بايد توجه ويژه در زمستان قبل از سال پربار و غافل نشدن از آن در سال‌هاي کم‌باري داشته‌باشيم. و پتاسيم برگ نبايد از 1.6 درصد (حد بحراني) پايين‌تر بيايد. در مناطقي که داراي مسئله کم آبي مي باشند، استفاده کافي از کودهاي پتاسه باعث افزايش مقاومت به کم‌آبي مي‌شود.

• فسفر

اين عنصر در تقسيم سلولي نقش فعال دارد. باتوجه به نقش آن در ATP انرژي سازي گياه نيز موثر است. بنابراين، در زمان رشد ريشه‌ها و همچنين شروع دوره مغز بستن مصرف آن حائز اهميت است. علائم کمبود به صورت باريک شدن شاخه‌ها و کاهش شاخه‌هاي جانبي است. فسفر خالص به مقدار 7.5 کيلوگرم جهت برداشت يک تن محصول احتياج است. ميزان فسفر جذب شده در درختان سال کم‌بار 30 درصد بيشتر از سال پربار است.

ميوه‌نشيني يا Fruit set (تشکيل ميوه)

اواخر اسفندماه که هم‌زمان با مرحله تورم جوانه‌ها مي‌باشد، محلول‌پاشي باغ با عناصري که در گرده‌افشاني و عمل تلقيح تأثير مستقيم و تعيين کننده‌اي دارند ضروري است. از بين عناصر غذايي سه عنصر غذايي روي، بُر و ازت مهم‌تر هستند. فرمول پيشنهادي شامل: (کلات روي 2 کيلوگرم در هزار + بُر 1.5-1 کيلوگرم در هزار + اوره 5-3 کيلوگرم در هزار) مي‌باشد. براي برداشت محصول خوب بايد زماني اقدام کنيم که هنوز گرده‌افشاني و تشکيل گل و خوشه انجام شده‌است. متأسفانه اکثر باغداران از اوايل ارديبهشت که خوشه کامل شده‌است، تغذيه را شروع مي‌کنند. تغذيه و محلول‌پاشي بعد از باز شدن و تشکيل خوشه بيشتر بر محصول سال آينده تأثيرگذار است تا محصول سال جاري. البته اين محلول‌پاشي‌ها بر روي اُنس و پوکي موثر هستند. در صورت عدم تغذيه مناسب، تعدادي از جوانه‌ها در صورت بازشدن تنها تعداد اندکي دانه روي هر خوشه تشکيل مي‌شود. درصد گل‌هايي که ميوه تبديل مي‌شوند از سال به سال ديگر فرق مي‌کند و حدود 10 درصد باشد. گل‌هاي گرده‌افشاني‌شده ظرف مدت 4-3 هفته پس از مرحله تمام گل ريزش مي‌نمايند. نکته قابل توجه اينکه ميزان بُر تا 600 پي‌پي‌ام در برگ سميت نداشته‌است و ميزان فروت سِت را افزايش مي‌دهد و چنانچه ميزان بُر برگ به زير 120 پي‌پي‌ام برسد منجر به پوکي بالاي 50 درصد مي‌شود.

• محلول‌پاشي

بهترين زمان براي شروع محلول‌پاشي‌هاي تغذيه‌ايي اوايل ارديبهشت تا اواسط خردادماه مي‌باشد. زماني که برگ‌ها تازه تشکيل شده‌اند و از نفوذپذيري خوبي برخوردارند مناسب‌ترين زمان براي جذب عناصر ميکرو (آهن، روي ، مس و منگنز) مي‌باشد. براي محلول‌پاشي سعي شود از کودهايي استفاده شود که با ترکيب دو يا سه نمونه از آنها بيشتر نياز درخت به عناصر ميکرو و ماکرو (کلسيم) پوشش داده‌شود. نوع و مقدار و همچنين دفعات محلول‌پاشي بستگي به شدت کمبود عناصر دارد که اين موضوع با تجزيه برگ سال پيش امکان‌پذير است.

• کلسيم

کلسيم توسط ريشه به‌صورت يوني جذب مي‌شود. ريشه‌هاي جوان تازه تشکيل شده بيشترين تمايل را نسبت به جذب اين عنصر نشان مي‌دهند. بنابراين، جذب کلسيم موقعي فعال است که رشد ريشه فعال باشد و برگ‌ها بر روي درخت در ابتداي فصل تشکيل شده‌باشند. لذا، در تابستان که رشد ريشه کاهش مي‌يابد، جذب کلسيم نيز از طريق ريشه‌ها کاهش مي‌يابد. بنابراين، بايستي استفاده از کودهاي کلسيمي در خاک زمان شروع رشد رويشي در خاک انجام شود.

آب مورد نیاز آبیاری درختان پسته در فصل بهار در شرایط پسته‌کاری کرمان در سیستم آبیاری زیرسطحی، غرقابی و قطره‌ای (مترمکعب)

میزان مصرف کودهای ازته (گرم برای هر درخت)

                                                                                                                        (محمدی و همکاران)

زمان‌های مهم و حساس در زمینه تغذیه در فصل بهار