احمد يعقوبي *- آب و هواي معتدل فروردين و ارديبهشت و مقاومت درخت پسته درمقابل کم آبي، اين شائبه را در ذهن ايجاد مي کند که با وجود آب باران و يا برف ذخيره شده در خاک و همچنين آبياري غرقابي زمستانه، آبياري قطره اي در اين دو ماه ضرورتي ندارد. در پاسخ به اين شائبه بايد در نظر داشت که در دو ماه ابتداي سال، افزودن مواد غذايي براي تأمين نياز غذايي گياه اهميت بسزايي دارد و از طرفي آبياري در اين برهه زماني باعث افزايش ذخيره آبي خاک براي تأمين نياز آبي درختان در زمان پر شدن مغز در تيرماه مي شود.
تصویر آبیاری قطره ای در باغات پسته و پیشروی رطوبت در سطح خاک در یک خاک سنگین
از سوي ديگر بهترين زمان براي افزودن اسيد به خاک باغات به منظورکاهش اسيديته و يا شستشوي رسوبات داخل لوله‌ها، 15 فروردين تا آخر ارديبهشت‌ماه است. اين نکته به اين دليل حائز اهميت است که تعويق اين زمان به دليل گرماي هوا و شدت تبخير موجب صعود مويينه آب از اعماق به سطح خاک مي شود و استفاده از اسيد ممکن است منجر به حل شدن شوري‌هاي زيرعمق ريشه شده و با صعود مويينه شوري به سطح خاک و يا منطقه توسعه ريشه، به گياه آسيب برساند.
بنابراين با توجه به اهميت موضوع آبياري، موارد زير به عنوان راهنمايي به کشاورزان و بهره‌برداران ازسيستم‌هاي آبياري نوين توصيه مي‌شود:
- اولين آبياري براي راه‌اندازي و رفع نقص سيستم آبياري در نيمه اول فروردين تا حداکثر 20 فروردين‌ماه انجام شود؛ لازم به ذکر است که اين فعاليت را مي‌توان در اواخر زمستان (اسفندماه) نيز انجام داد. دراين آبياري تزريق اسيد براي شستشوي لوله‌ها درصورتي که لازم باشد انجام شود.
-استفاده از کودهاي محلول در آب در دومين آبياري توصيه مي‌شود. به‌طور مثال اوره فسفات که علاوه بر ارزش تغذيه اي موجب کاهش اسيديته آب و خاک نيز مي‌شود. تعيين نوع و ميزان کود مورد نياز و زمان دقيق افزودن آن در فصل رشد بايد با نظر متخصص تغذيه باشد. ضمناً بعد از هر نوبت تزريق کود حتماً سيستم و لوله‌هاي لاترال (16 ميلي‌متر) شستشو شوند. مخصوصاً اگر از کودهاي هيوميک که به صورت سوسپانسيون مي‌باشند استفاده شده باشد که در اين صورت احتمال رسوب در لوله‌ها زياد است.
- در خردادماه با افزايش نياز آبي گياه، بايد با توجه به دوره آبياري موردنظر، عمق خيس شده مناسب را تأمين کرد.
در بيشتر طرح‌ها، به دليل ثابت بودن نوبت آب، دور آبياري نيز درتمام سال ثابت است. بنابراين برنامه‌ريزي براي تأمين عمق خيس شده بر اساس دور ثابت و زمان متغير انجام خواهد شد. بهترين روش براي برآورد عمق خيس شده نمونه‌برداري از خاک در يک شبانه روز بعد از آبياري است. يعني بعد از گذشت 24 ساعت از انتهاي آبياري اقدام به نمونه‌برداري از خاک با مته نمونه‌برداري و يا حفر پروفيل عمقي همانند شکل زير کرد:
- شايان ذکر است بيشترين جذب آب از منطقه توسعه ريشه انجام مي‌شود که در خاکهاي شني حدود 120 سانتيمتر و در خاکهاي رسي حدود 100 سانتيمتر عمق است و آبياري سنگين‌تر وخيس شدن عمق بيش از اين، نه تنها تلفات عمقي دارد بلکه خطر حل کردن نمک‌هاي شسته شده و رسوب کرده در اعماق پايين را هم در پي دارد. پس بايد زمان آبياري را براي رسيدن به عمق خيس شده بهينه تنظيم کرد.
- در صورتيکه آب داراي شوري بيش از 5000 ميکرو موس بر سانتيمتر باشد بهتر است به جاي افزايش زمان آبياري، کاهش دور آبياري را با آبياري سبک داشت؛ يعني با کاهش زمان آبياري، مي‌توان در يک نوبت آبياري تعداد شيفت بيشتري را آبياري کرد. در نتيجه طول دوره آبياري يعني فاصله آبياري يک شيفت دردو نوبت کوتاه‌تر خواهد شد و با اين روش مي توان اثرات شوري در تابستان را مديريت کرد.
- در خاکهاي با بافت خاک ريزدانه يا رسي ، در طول مدت آبياري يک شيفت با گذشت زمان سرعت نفوذ خاک کاهش پيدا مي کند و بعد از گذشت مدتي (تقريباً 6 تا 8 ساعت) آب بر سطح زمين جاري مي‌شود و در نتيجه راندمان آبياري کاهش پيدا مي کند. زيرا سطح خيس شده روي زمين يا سطح تبخير افزايش يافته و تلفات تبخير، زياد مي‌شود. براي جلوگيري از اين امر بهتر است زمان آبياري يک شيفت را نصف کرده و نيمي از آن را 24 ساعت بعد از نيمه اول به خاک داد. به‌طور مثال در آبياري يک شيفت که 20 ساعت زمان آبياري آن است ابتدا 10 ساعت آبياري کرده و بعد به سراغ شيفت بعد رفته و مجدداً يک شبانه‌روز بعد مابقي آبياري را انجام دهيد تا رطوبت قبلي پايين رفته و خاک آماده جذب مجدد آب گردد به اين روش آبياري نبضي يا نوساني مي‌گويند که براي نفوذ دادن آب به خاکهاي رسي کاربرد دارد.
- در مناطقي که تابستان خشک داشته و خشکي هوا در ساعات مياني روز توأم با گرماي شديد منجر به آفتاب سوختگي مي‌شود، مي‌توان بر روي هر لاترال يا لوله قطره چکان‌دار آبياري يک مه‌پاش يا آبپاش ريز نصب کرد تا با تبخير آب، شدت گرما و خشکي را کاهش دهد. ذکر اين نکته ضروريست که براي هر دو يا سه لاترال يک آبپاش کوچک کافي است زيرا رطوبت زيادي، خود باعث بروز قارچ مي‌شود. از طرفي موقعيت نصب مه‌پاش خيلي مهم است که روي مرز يا بازه نباشد و در طول پشته قرار گيرد وترجيحاً جهت پاشش آن به سمت طوقه نباشد. از اين کار فقط براي چند روز اوج گرما استفاده شود.حتي مي‌توان از لوله لاترال يک لوله ماکاروني شش ميلي‌متري انشعاب گرفت و در ارتفاع يک متري با يک پايه يا قيم ميکرو آبپاش يا ميکروجت را نصب کرد.
- توضيح نهايي اينکه نصب بيش از دو ميکرو آبپاش برروي لوله لاترال مي‌تواند موجب افت فشار شود بنابراين روي هر خط 50 متري، فقط يک آبپاش قابل نصب است. در مورد ايستگاه پمپاژ و فيلتراسيون صحت کارکرد فشار سنج‌ها بررسي شود ويک سيستم سالم با فيلتراسيون خوب نبايد بيش از 0.7 بار افت فشار از ورودي فيلترهاي شني تا خروجي فيلترهاي ديسکي داشته باشد. در غير اينصورت ممکن است فيلترهاي شني کارايي خود را از دست داده ويا فيلترهاي ديسکي و توري مسدود شده باشند.اين نکته حائز اهميت است که حتي اگر براي يک ساعت فيلترهاي ديسکي را برداريم تمامي قطره‌چکان‌ها مسدود خواهند شد و هزينه تعويض آنها بسيار گزاف است. بنابراين در حفاظت وکنترل و سرويس فيلتراسيون دقت شود. نکته آخر اين که هنگام تزريق کود از ترکيب دو يا چند نوع کود همزمان استفاده نشود مگر اينکه اطمينان حاصل شود که ترکيب اين مواد رسوب بر جاي نمي گذارد.ضروريست حداقل سه ساعت قبل از اتمام آبياري،کوددهي پايان پذيرفته باشد تا زمان کافي براي شستشوي لوله‌ها و قطره‌چکان‌ها با آب خالي وجود داشته باشد. نکته مهم‌تر اينکه حتي اگر ما از تجهيزات تمام استيل يا تمام پلاستيکي هم براي تزريق کود استفاده مي‌کنيم، بهتر است بعد از اتمام کار همه آنها از ترکيبات کود تخليه شده و با آب براي چند دقيقه شسته شوند، يعني بجاي کود، آب در سيستم تزريق شود. زيرا قطعاتي مثل فيبرو فنر پمپ‌هاي استيل و يا شيرفلکه‌ها و واشرهاي آنها در مجاورت طولاني با اسيد يا کود آسيب مي‌بينند.
تصویر آبیاری قطره ای در باغات پسته و پیشروی رطوبت در سطح خاک در یک خاک سنگین
از سوي ديگر بهترين زمان براي افزودن اسيد به خاک باغات به منظورکاهش اسيديته و يا شستشوي رسوبات داخل لوله‌ها، 15 فروردين تا آخر ارديبهشت‌ماه است. اين نکته به اين دليل حائز اهميت است که تعويق اين زمان به دليل گرماي هوا و شدت تبخير موجب صعود مويينه آب از اعماق به سطح خاک مي شود و استفاده از اسيد ممکن است منجر به حل شدن شوري‌هاي زيرعمق ريشه شده و با صعود مويينه شوري به سطح خاک و يا منطقه توسعه ريشه، به گياه آسيب برساند.
بنابراين با توجه به اهميت موضوع آبياري، موارد زير به عنوان راهنمايي به کشاورزان و بهره‌برداران ازسيستم‌هاي آبياري نوين توصيه مي‌شود:
- اولين آبياري براي راه‌اندازي و رفع نقص سيستم آبياري در نيمه اول فروردين تا حداکثر 20 فروردين‌ماه انجام شود؛ لازم به ذکر است که اين فعاليت را مي‌توان در اواخر زمستان (اسفندماه) نيز انجام داد. دراين آبياري تزريق اسيد براي شستشوي لوله‌ها درصورتي که لازم باشد انجام شود.
-استفاده از کودهاي محلول در آب در دومين آبياري توصيه مي‌شود. به‌طور مثال اوره فسفات که علاوه بر ارزش تغذيه اي موجب کاهش اسيديته آب و خاک نيز مي‌شود. تعيين نوع و ميزان کود مورد نياز و زمان دقيق افزودن آن در فصل رشد بايد با نظر متخصص تغذيه باشد. ضمناً بعد از هر نوبت تزريق کود حتماً سيستم و لوله‌هاي لاترال (16 ميلي‌متر) شستشو شوند. مخصوصاً اگر از کودهاي هيوميک که به صورت سوسپانسيون مي‌باشند استفاده شده باشد که در اين صورت احتمال رسوب در لوله‌ها زياد است.
- در خردادماه با افزايش نياز آبي گياه، بايد با توجه به دوره آبياري موردنظر، عمق خيس شده مناسب را تأمين کرد.
در بيشتر طرح‌ها، به دليل ثابت بودن نوبت آب، دور آبياري نيز درتمام سال ثابت است. بنابراين برنامه‌ريزي براي تأمين عمق خيس شده بر اساس دور ثابت و زمان متغير انجام خواهد شد. بهترين روش براي برآورد عمق خيس شده نمونه‌برداري از خاک در يک شبانه روز بعد از آبياري است. يعني بعد از گذشت 24 ساعت از انتهاي آبياري اقدام به نمونه‌برداري از خاک با مته نمونه‌برداري و يا حفر پروفيل عمقي همانند شکل زير کرد:
- شايان ذکر است بيشترين جذب آب از منطقه توسعه ريشه انجام مي‌شود که در خاکهاي شني حدود 120 سانتيمتر و در خاکهاي رسي حدود 100 سانتيمتر عمق است و آبياري سنگين‌تر وخيس شدن عمق بيش از اين، نه تنها تلفات عمقي دارد بلکه خطر حل کردن نمک‌هاي شسته شده و رسوب کرده در اعماق پايين را هم در پي دارد. پس بايد زمان آبياري را براي رسيدن به عمق خيس شده بهينه تنظيم کرد.
- در صورتيکه آب داراي شوري بيش از 5000 ميکرو موس بر سانتيمتر باشد بهتر است به جاي افزايش زمان آبياري، کاهش دور آبياري را با آبياري سبک داشت؛ يعني با کاهش زمان آبياري، مي‌توان در يک نوبت آبياري تعداد شيفت بيشتري را آبياري کرد. در نتيجه طول دوره آبياري يعني فاصله آبياري يک شيفت دردو نوبت کوتاه‌تر خواهد شد و با اين روش مي توان اثرات شوري در تابستان را مديريت کرد.
- در خاکهاي با بافت خاک ريزدانه يا رسي ، در طول مدت آبياري يک شيفت با گذشت زمان سرعت نفوذ خاک کاهش پيدا مي کند و بعد از گذشت مدتي (تقريباً 6 تا 8 ساعت) آب بر سطح زمين جاري مي‌شود و در نتيجه راندمان آبياري کاهش پيدا مي کند. زيرا سطح خيس شده روي زمين يا سطح تبخير افزايش يافته و تلفات تبخير، زياد مي‌شود. براي جلوگيري از اين امر بهتر است زمان آبياري يک شيفت را نصف کرده و نيمي از آن را 24 ساعت بعد از نيمه اول به خاک داد. به‌طور مثال در آبياري يک شيفت که 20 ساعت زمان آبياري آن است ابتدا 10 ساعت آبياري کرده و بعد به سراغ شيفت بعد رفته و مجدداً يک شبانه‌روز بعد مابقي آبياري را انجام دهيد تا رطوبت قبلي پايين رفته و خاک آماده جذب مجدد آب گردد به اين روش آبياري نبضي يا نوساني مي‌گويند که براي نفوذ دادن آب به خاکهاي رسي کاربرد دارد.
- در مناطقي که تابستان خشک داشته و خشکي هوا در ساعات مياني روز توأم با گرماي شديد منجر به آفتاب سوختگي مي‌شود، مي‌توان بر روي هر لاترال يا لوله قطره چکان‌دار آبياري يک مه‌پاش يا آبپاش ريز نصب کرد تا با تبخير آب، شدت گرما و خشکي را کاهش دهد. ذکر اين نکته ضروريست که براي هر دو يا سه لاترال يک آبپاش کوچک کافي است زيرا رطوبت زيادي، خود باعث بروز قارچ مي‌شود. از طرفي موقعيت نصب مه‌پاش خيلي مهم است که روي مرز يا بازه نباشد و در طول پشته قرار گيرد وترجيحاً جهت پاشش آن به سمت طوقه نباشد. از اين کار فقط براي چند روز اوج گرما استفاده شود.حتي مي‌توان از لوله لاترال يک لوله ماکاروني شش ميلي‌متري انشعاب گرفت و در ارتفاع يک متري با يک پايه يا قيم ميکرو آبپاش يا ميکروجت را نصب کرد.
- توضيح نهايي اينکه نصب بيش از دو ميکرو آبپاش برروي لوله لاترال مي‌تواند موجب افت فشار شود بنابراين روي هر خط 50 متري، فقط يک آبپاش قابل نصب است. در مورد ايستگاه پمپاژ و فيلتراسيون صحت کارکرد فشار سنج‌ها بررسي شود ويک سيستم سالم با فيلتراسيون خوب نبايد بيش از 0.7 بار افت فشار از ورودي فيلترهاي شني تا خروجي فيلترهاي ديسکي داشته باشد. در غير اينصورت ممکن است فيلترهاي شني کارايي خود را از دست داده ويا فيلترهاي ديسکي و توري مسدود شده باشند.اين نکته حائز اهميت است که حتي اگر براي يک ساعت فيلترهاي ديسکي را برداريم تمامي قطره‌چکان‌ها مسدود خواهند شد و هزينه تعويض آنها بسيار گزاف است. بنابراين در حفاظت وکنترل و سرويس فيلتراسيون دقت شود. نکته آخر اين که هنگام تزريق کود از ترکيب دو يا چند نوع کود همزمان استفاده نشود مگر اينکه اطمينان حاصل شود که ترکيب اين مواد رسوب بر جاي نمي گذارد.ضروريست حداقل سه ساعت قبل از اتمام آبياري،کوددهي پايان پذيرفته باشد تا زمان کافي براي شستشوي لوله‌ها و قطره‌چکان‌ها با آب خالي وجود داشته باشد. نکته مهم‌تر اينکه حتي اگر ما از تجهيزات تمام استيل يا تمام پلاستيکي هم براي تزريق کود استفاده مي‌کنيم، بهتر است بعد از اتمام کار همه آنها از ترکيبات کود تخليه شده و با آب براي چند دقيقه شسته شوند، يعني بجاي کود، آب در سيستم تزريق شود. زيرا قطعاتي مثل فيبرو فنر پمپ‌هاي استيل و يا شيرفلکه‌ها و واشرهاي آنها در مجاورت طولاني با اسيد يا کود آسيب مي‌بينند.
احمد یعقوبی
کارشناس ارشد آبیاری
کارشناس ارشد آبیاری