تاملی در باب مزایا و معایب کودهای نیتروژنی: کودهای نیتروژنی را هدر ندهیم

جهت دانلود مقاله کلیک نمائید.

ابوالفضل زارع نظری- سالانه مقادیر زیادی از کودهای نیتروژنی به شکل‌های متفاوتی از جمله اوره وسولفات آمونیوم در مناطق پسته خیز کشور استفاده می‌شوند. این در حالی است که علائم ظاهری درختان و نتایج آزمون‌های خاک و برگ در بعضی از باغ‌ها، همواره کمبود این عنصر را نشان می‌دهند. باید توجه داشت که عوامل متعددی از جمله دورهای آبیاری طولانی، کیفیت نامناسب خاک و آب، قدرت متفاوت پایه و پیوند ناهمگون و مجهول الهویه درختان پسته در جذب عناصر مغذی، بر بهره گیری مناسب از عنصر نیتروژن اثرمی‌گذارند. در عین حال استفاده نادرست و انتخاب نوع نامناسب کود، عدم کارایی را دوچندان می کنند.
هنگامی که کودهای نیتروژنی را در خاک استفاده می‌کنیم، نیتروژن آن‌ها ممکن است به 3 طریق از دسترس خارج شود و کارایی لازم را نداشته باشد. 1- تبدیل نیترات به گاز نیتروژن و متعاقباً انتشار آن در هوا 2- آب‌شویی و خارج شدن کود از منطقه‌ی ریشه 3- تبخیر مستقیم کود از سطح خاک.
تبدیل نیترات به گاز نیتروژن
3 عامل محیطی که تبدیل نیترات به گاز نیتروژن را افزایش می‌دهد عبارتند از: 1- مرطوب بودن خاک 2- فشردگی خاک 3- درجه حرارت زیاد خاک. به عنوان مثال در شرایطی که خاک باغ به دلیل تردد بیش از حد تراکتورها و ادوات کشاورزی کوبیده شود، تهویه در خاک به خوبی انجام نمی‌شود و میزان اکسیژن خاک کم می گردد، در نتیجه باکتری‌ها و موجودات ریز ذره بینی داخل خاک، اکسیژن مورد نیاز خود را از نیترات می‌گیرند و نتیجه نهایی این است که نیتروژن بصورت گاز یا اکسید نیتروژن تبخیر می‌شود و از دست می‌رود.
آبشویی
خاک هایی که بافت نسبتاً درشتی دارند (خاک‌های شنی) به شدت مستعد از دست دادن نیتروژن از طریق آبشویی هستند. از دست رفتن نیتروژن به دلیل آبشویی زمانی اتفاق می‌افتد که آب بیشتری نسبت به آنچه خاک می‌تواند در خود نگه دارد، به خاک اضافه کنیم. بدین ترتیب با حرکت آب در خاک، نیترات به همراه آب به حرکت در می‌آید و به اصطلاح آبشویی می‌شود و از دسترس ریشه‌ی گیاه خارج می‌گردد.
یک راه برای به حداقل رساندن آبشویی نیتروژن و کاهش تبدیل نیترات به گاز نیتروژن این است، که زمانی کود نیتروژنی را وارد خاک کنیم که درخت پسته بیشترین میزان جذب را دارد. با توجه به اینکه درخت پسته در زمان مغز پر کردن بیشترین مقدار نیتروژن را جذب می‌کند توصیه می‌شود که 70 درصد نیاز درخت به این عنصر، در این زمان تامین شود.
تبخیر مستقیم کود از سطح خاک
میزان تبخیر سطحی نیتروژن به میزان رطوبت خاک، pH خاک و درجه حرارت بستگی دارد. مثلا اگر سطح خاک مرطوب باشد، گاز آمونیاکی که از اوره آزاد می‌شود، همراه بخار آب به هوا می‌رود. باید توجه داشت که دماهای بالاتر از 10 درجه سانتی‌گراد و pH خاک بیشتر از 6.5 سرعت تبدیل اوره به گاز آمونیاک را به شدت افزایش می‌دهد که در شرایط اقلیمی مناطق پسته خیز امری بدیهی است. تبخیر سطحی نیتروژن زمانی رخ می‌دهد که کود نیتروژنی اوره تجزیه شود و گاز آمونیاک به وجود آید و آب موجود در خاک هم به حدی کم باشد که نتواند این گاز را جذب نماید. این شرایط زمانی که کود اوره را روی بقایای گیاهی و علف‌های هرز بریزیم و کود در تماس مستقیم با خاک نباشد هم ایجاد می‌شود.
کودهای نیتروژنی متداول عبارتند از: اوره با 46-45 درصد نیتروژن، سولفات آمونیوم با 21 درصد نیتروژن و نیترات آمونیوم که حاوی 34 درصد نیتروژن است.
اوره
کود اوره نسبتاً سریع به نیترات تبدیل می‌شود و این تبدیل در فصل بهار معمولاً کمتر از 2 هفته طول می‌کشد. تبدیل نیترات به گاز نیتروژن در خاک‌های مرطوب یا فشرده شده (در اثر رفت و آمد بی رویه تراکتور و ادوات کشاورزی) به عنوان یکی از مشکل جدی این نوع کود است. کود اوره در خاک‌های شنی به راحتی آبشویی و از دسترس ریشه گیاه خارج می‌شود. در صورتی که کود اوره با خاک مخلوط نشود یا خاک پس از پخش این کود، برای چند روز خشک باشد، تبخیر سطحی نیتروژن افزایش می یابد. بنابراین درصورت استفاده از این نوع کود حتماً آن را در زیر سطح خاک قرار دهید. با اینکه این کود درصد نیتروژن زیادی حدود 46 درصد دارد، ارزان و حمل و نقل آن آسان است. همچنین شاخص نمک پایینی در حدود 7/26 دارد. اما pH خاک را تا 5/9 افزایش می‌دهد و باعث سوختن مواد آلی خاک می‌شود. در عین حال سفتی خاک را افزایش می دهد و دسترسی درخت به عناصر آهن، روی و فسفر را محدود می‌سازد.
سولفات آمونیوم
کود سولفات آمونیوم وقتی که در خاک مرطوب استفاده می‌شود، کمترین تبخیر و هدر رفت نیتروژن را دارد. از مزایای این نوع کود، اسیدی کردن خاک مناطق پسته خیز ایران است . این در حالی است که عمدتاً خاک مناطق پسته خیز ایران قلیایی است و این قلیائیت جذب عناصری همچون روی، مس و فسفر را برای درختان پسته دشوار کرده است. از معایب این نوع کود، درصد نیتروژن کم در حدود 21 درصد، مضر بودن برای نهال‌های جوان به دلیل داشتن شاخص نمک بالا در حدود 7/53 ، گران بودن، واکنش با آهک و هدر رفتن نیتروژن به شکل آمونیاک، افزایش شوری خاک و مورد آبشویی قرار گرفتن درخاک‌های شنی را می‌توان برشمرد.
نیترات آمونیوم
آمونیاک موجود در این کود سریعاً به نیترات تبدیل می‌شود. در شرایطی که خاک باغ مستعد تبدیل نیترات به گاز نیتروژن و یا آبشویی است، کود نیترات آمونیوم توصیه نمی‌شود. در صورتی که بخواهیم این کود را روی سطح باغ پخش کنیم، نیترات آمونیوم این مزیت را نسبت به کود اوره دارد که نیتروژن آن بصورت تبخیر سطحی از دست نمی‌رود. این کود مزایای دیگری هم دارد؛ از جمله اینکه برای استفاده در سیستم‌های آبیاری تحت فشارمناسب است، حلالیت زیادی دارد، نیتروژن زیادی در حدود 35 درصد دارد، به سرعت در دسترس گیاه قرار می‌گیرد، با آهک واکنش نمی‌دهد، باعث افزایش pH نمی‌شود، بصورت بالقوه خاصیت اسیدی دارد، برای مدت زمان طولانی در دسترس گیاه باقی می‌ماند. معایب این کود را هم می‌توان این‌گونه برشمرد؛ در خاک‌های شنی و در صورت آبیاری بیش از حد مورد آبشویی قرار می‌گیرد، نسبتاً گران است، شاخص نمک بالایی در حدود 49 درصد دارد که برای نهال‌های جوان مضر است.
شایان ذکر است که این مقاله با اقتباس از مقاله‌ی "انتخاب نوع کود نیتروژنی مناسب" بخش ترویج دانشگاه اوهایو و مقاله‌ی "ویژگی‌های کودهای شیمیایی" دپارتمان کشاورزی ایالات متحده آمریکا به رشته تحریر در آمده است.