شاید ضرب‌المثل «سالی که نکوست از بهارش پیداست» برای باغداران پسته ایران معنایی روشن‌تر از دیگران داشته باشد. آنجا که درابتدای بهار با یک سرمای شبانه تمام هستی سال خود را می‌بازند، و یا با گذر از بهاری بی‌حادثه، امیدوارانه چشم به انتظار فصل برداشت دارند.
در طی سالهای گذشته، مناطق پسته‌كاری ایران از آسیب سرمازدگی مصون نبوده‌اند و حتی در بعضی سالها خسارت ناشی از سرما، آنقدر شدید بوده که درصد زیادی از محصول را از بین برده است. به نظر می‌رسد مهمترین خسارت سرما، از بین رفتن گلهای تازه باز شده و جوانه‌هاست.
آمار خسارت ناشی از سرمازدگی در دودهه اخیر نشان می‌دهد که اگر قبلاً سرمازدگی بهاره بطورمحدود، در بعضی از سالها اتفاق می‌افتاد (سرمازدگی سال76، در دهه70 شمسی)، امروزه بواسطة تغییرات اقلیمی در دنیا، و از جمله در ایران، سرمازدگی بهاره به یک پدیدة دائمی تبدیل شده است. (بروز سرمازدگی گسترده در سالهای 84 ، 85 و 87 و سرمازدگی موردی در سالهای 81 ، 82 و 88).
سرمازدگی یك پدیده جوّی است و زمانی حادث می‌شود كه درجه حرارت محیط کمتر از میزان دمایی باشد که برای رشد گیاه لازم است. سرمازدگی به دو صورت بروز می‌کند:
سرمای انتقالی(جبهه‌ای) گسترة وسیع داشته و با بادهای سرد و هوای ابری و با كاهش شدید دما همراه است و به دلیل وسعت زیاد، کنترل و مقابله با آن مشکل است. شرایط وقوع این نوع یخبندان معمولا" وجود آسمان ابری، بادملایم تا شدید، عدم وجود وارونگی دمایی و رطوبت نسبی پایین است. مقابله با یخبندانهای انتقالی، بسیار مشکل است. در بسیاری موارد، دمای هوا به مدت چندشب به دلیل یخبندان انتقالی کاهش می‌یابد.
سرمای تشعشعی: این پدیده در كشور ما و در مناطق پسته‌کاری در هوای کاملاً آرام، بدون باد و ابر و در ساعات نزدیک به طلوع آفتاب اتفاق می‌افتد. با روشهای مناسب می‌توان تا حدودی با آن مقابله کرد. در شب‌هایی که آسمان کاملاً صاف باشد، گرمای بیشتری از طریق تابش از سطح زمین به هدر می‌رود و چون برای جایگزینی، گرمای کافی تأمین نمی‌شود، دمای هوا در نزدیکی سطح خاک کاهش می‌یابد و وارونگی دمایی شکل می‌گیرد؛ یعنی با افزایش ارتفاع از سطح زمین، دما نیز افزایش می‌یابد. پس از طلوع آفتاب، این نوع یخبندان ازبین می‌رود، و در هنگام شب، در صورت وجود شرایط لازم می‌تواند تکرار شود. از خصوصیات یخبندان تشعشعی وجود روشنائی نسبی در طی شب و فقدان لرزش، و حركت ملایم شاخ و برگ گیاهان است. در این شرایط چون حركت هوا كم است، انتقال گرما از قسمت های بدن انسان كه در معرض هواست به كندی صورت می‌گیرد و در نتیجه، انسان سرما را كمتر احساس می‌كند. به همین دلیل اغلبِ كشاورزان در تشخیص این نوع یخ بندان دچار اشتباه می‌شوند. آمارهای دریافتی از سازمان هواشناسی كشور حاكی است که در سال 1376 دراستان كرمان، سرمازدگی از نوع جبهه‌ای بوده و در بقیه موارد سرمازدگی از نوع تشعشعی بوده است.
فاكتورهای مؤثر در گسترش میزان خسارت سرمایی شامل شدت و طول مدت سرما، سرعت باد، رطوبت نسبی و پوشش ابر است. همچنین سن گیاه ( گیاهان خیلی جوان یا خیلی پیر به سرما حساسترند) و آفات و بیماریها در میزان تحمل سرما مؤثرند. علاوه بر اینها، محل قرار گرفتن باغ، جهت شیب و پستی و بلندی‌زمین در حساس‌شدن گیاه به سرما نقش دارد. عامل مؤثر دیگر، نوع خاك است. ظرفیت نگهداریِ آب در خاكهای سبك كمتر از خاكهای سنگین است و به همین دلیل این خاكها در بهار زودتر گرم شده و باعث ایجاد شرایط مناسب برای شروع رشد می‌شود و در صورت بروز سرمازدگی، خسارت حاصله بیشتر خواهد بود. خسارت ناشی از سرما در درختان پسته، بیشتر متوجه گلهای درخت می‌شود، که دلیل آن حساسیت بیشتر این اندام نسبت به سایر بافتهاست و با توجه به اینكه همه ارقام پسته زمان گلدهی یكسان ندارند، احتمال خسارت سرمازدگی در ارقام زودگل، مانند رقم اوحدی و كله قوچی، بیشتر از ارقام دیرگل (رقم اكبری) است.
شایان ذکر است که حساسیت بافتهای گیاهی به آسیب‌دیدگی ناشی از سرما و یخزدگی متفاوت است. مثلاً برگها توانایی سازگاری كم دارند. مقاومت بافتهای گل نیز در مراحل مختلف رشد، نسبت به سرما فرق می‌کند. چون مقاومت بافتها زمانی كه دارای رشد فعال هستند، در برابر سرما کم است، به همین علت، جوانه‌های گل درحال‌خواب بیشترین مقاومت را دارند، در حالی كه با توّرم جوانه، مقاومت، اُفت كرده و در گلهای باز شده به حداقل می‌رسد. لذا خسارت وارد بر جوانه‌ها و گلهای باز شده، خیلی بیشتر از خسارت وارد بر جوانه‌های در حال خواب و باز نشده می‌باشد.
براساس نتایج مطالعات آزمایشگاهی و سرمازدگی طبیعی، دماهای بحرانیِ وقوع آسیب در سه مرحله«گل»، »جوانة در حال بازشدن» و «جوانه بازنشده پسته»، به ترتیب2+، 2- و 4- درجه سانتیگراد و دمای بحرانی در مرحله میوه،2- درجه سانتیگراد است. بنابراین، گلهای باز شده حساس‌ترین و جوانه‌های باز نشده، مقاوم‌ترین اندام در مقابل اُفت دما هستند.
برخی علائم و آسیب‌های ناشی از سرما و یخزدگی در درختان پسته:
از بین رفتن جوانه‌ها؛ آسیب به سرشاخه‌ها؛ قهوه ای شدن جوانه‌های میوه ؛سوختگی و تغییر رنگ برگها؛ چروكیدگی و پیچیدگی برگ؛تغییر رنگ جوانه‌ها به رنگ قهوه‌ای؛ پارگی برگها در نزدیك رگبرگ اصلی.
اگرچه بدلیل شرایط اقلیمی خاصِ مناطق پسته‌کاری کشور، ویژگیهای ژنتیکی ارقام، و تغییرات آب و هوایی در دهة اخیر، جلوگیری از سرمازدگی بهاره در باغهای پسته غیرممکن است، اما می‌توان با اقدامات پیشگیرانه قبل از احداث باغ، و اقدامات حفاظتی، تا حدودی از خسارت وارده کاست.
قبل از احداث باغ اقداماتی همچون انتخاب محل مناسب و انتخاب رقم مناسب، می‌تواند در پیشگیری از سرمازدگی تا حدودی موثر باشد.
در باغهای موجود نیز می‌توان در محدوده زمانی که احتمال سرمازدگی وجود دارد، نسبت به اجرای اقدامات حفاظتی بشرح زیر اقدام کرد:
* سطح خاك در حفاظت محصول اهمیت دارد و می‌تواند اختلافی به اندازه 7/1درجه سانتیگراد در دمای هوا ایجاد كند. برای حداكثر حفاظت در برابر یخبندانهای ناشی از تشعشع، باید خاك مرطوب، عاری از علف‌هرز، هموار، و شخم نخورده باشد.
* هرگونه خاک¬ورزی موجب ایجاد فضاهای هوا در خاک می‌شود. بنابراین باید طی دوره¬های مستعدِ یخبندان از این عملیات اجتناب کرد. اگر خاک، مورد عملیات خاک‌ورزی؛ نظیر شخم قرارگرفته باشد، لازم است از طریق فشرده‌کردن و آبیاری، به انتقال و ذخیره‌گرما در آن کمک نمود.
* مرطوب‌کردن، اغلب موجب تیره¬تر شدن خاک، و در نتیجه، باعث افزایش جذب تشعشع خورشیدی در خاک می¬شود.
* برای حفاظت در برابر یخبندان بهتر است تمامی گیاهان پوششی را از باغها و تاکستان‌ها حذف کرد. حذف گیاهان پوششی موجب افزایش جذب تابشی خاک می‌شود و انتقال و ذخیره گرما در خاک را بهبود می‌بخشد. برای گرم‌کردن خاک و افزایش حفاظت در برابر سرما، اغلب از پوشش‌های پلاستیکی استفاده می‌شود. پلاستیکِ شفاف، خاک را بیشتر از پلاستیک سیاه گرم می‌کند. مرطوب کردن خاک پیش از استفاده از پلاستیک، باعث افزایش کارایی استفاده از پلاستیک می‌شود.
اگرچه جلوگیری کامل از سرمازدگی تشعشعی غیر ممکن است اما علاوه بر روشهای پیشگیرانه و حفاظتی که تشریح شد، روشهای دیگری برای کاهش خسارت این نوع سرمازدگی وجود دارد.(البته هر یک مزایا و معایب خاص خود رادارند.)
استفاده از دود: بدلیل ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی و انعکاس اشعه خورشید در روز و تشدید سرما در شب‌های بعد دارای محدودیت است.
استفاده از بخاری‌های باغی: این روش بسیار پرهزینه است و توصیه نمی‌شود.
آبیاری بارانی و بارش آب بر روی شكوفه‌ها: هنگامی كه آب یخ می‌زند، در اثر یخ‌زدن تولید حرارت می‌كند. از معایب این روش می‌توان به الزام وجود آب در هنگام یخبندان و شرایط دشوار دسترسی به آب در آن ساعاتِ شب، بخصوص در مناطق پسته‌کاری ایران، وهزینه بالای نصب و لوله‌كشی و راه‌اندازی اشاره کرد.
استفاده از ماشین‌های مولدباد: بواسطه مصرف بالای انرژی و هزینه‌های سنگین چندان مورد استقبال قرار نگرفته است.
سیستم چاهك معكوس انتخابی: با جمع‌كردن هوای سردِ كف باغ و فرستادن آن به بالا (15تا90متر) لایه‌های هوای گرم را جایگزین لایه‌های سرد می‌كند. مزایای این روش: مصرف کمتر انرژی نسبت به روشهای موجود ، و استفاده از هوای طبیعی بدون تولید هوای گرم مصنوعی است.
استفاده از ماشین‌های مولد‌مه یکی از روشهای متداول دنیاست. با ایجادمه مصنوعی باعث كاهش از دست‌رفتن‌گرما از سطح خاك و گیاه می‌شود. هنگام سردشدن تشعشعی هوا، مه می‌تواند تا حدود 4 درجه سانتیگراد گرما تامین کند و از این طریق باعث حفاظت گیاه در برابرسرما شود. مزایای این روش بخصوص در مقایسه با آبیاری بارانی؛ قابلیت تنظیم لایه‌مه، مصرف آب، و مصرف انرژی كمتر نسبت به سایر روشهاست.
البته جلوگیری از سرمازدگی بهاره غیرممکن است. با این اقدامات فقط می‌توان از شدت خسارت بصورت محدود کاست.
نظربه اهمیت کاهش ریسک تولید و بالابردن توان باغداران در تحمل خسارت ناشی از حوادث طبیعی، از دهه‌های گذشته، بیمه باغها در مناطق مختلف دنیا بعنوان راهی برای حمایت از کشاورزان به اجرا گذاشته شده است. در ایران نیز صندوق بیمه محصولات کشاورزی (وابسته به بانک کشاورزی) از حدود یک دهه قبل، اقدام به بیمه باغها و از جمله باغهای پسته کرده است. اما متاسفانه روشهای تخمین میزان تولید باغها، و از همه مهمتر، تخمین میزان خسارت حاصل از عوامل طبیعی؛ از جمله «سرمازدگی» آنقدر پیچیده، غیردقیق و وقت‌گیر بوده و باغداران پسته برای دریافت خسارت از بیمه، دچار مشکل می‌شوند، به طوری که همواره بین باغداران، کارگزاران و کارشناسانِ تخمین خسارت صندوق بیمه، اختلاف نظرهایی بروز کرده که باعث نارضایتی باغداران شده، و انگیزة آنها را برای بیمه کردن محصولات‌شان کاهش داده است. صندوق بیمه محصولات کشاورزی نیز در گزارشهای خود «بیمه باغها» را یک فعالیت ضررده اعلام کرده است. برای سامان‌دادن به این مساله لازم است، مشکلات روشهای کنونی تخمین تولید و میزان خسارت، اولویت‌بندی عوامل خسارتزا،چگونگی پرداخت خسارت با توجه به اطلاعات هواشناسی، و دیگر موارد مرتبط، مورد بررسی دقیق قرار گیرد.
ایمیل:این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
{gallery}stories/articles/625/{/gallery}